Door
Voordat ik hierheen kwam, las ik een beknopte biografische samenvatting van het leven van een van de grootste heiligen van de Kerk, de heilige Athanasius (feest: 2 mei), en sommige aspecten van zijn leven kende ik niet, en ik denk dat het goed is om ze hier met jullie te bespreken.
Kerk uit de catacomben
Jullie weten allemaal dat de heilige Athanasius (296-373) leefde ten tijde van keizer Constantijn en diens directe opvolgers. Dat wil zeggen, in een tijd waarin de Kerk uit de catacomben tevoorschijn kwam en zich organiseerde in het daglicht. In die tijd, toen de vervolgingen door de heidenen afnamen, leed de Kerk onder een andere plaag, die zeker erger was dan de vervolging door de heidenen: ketterijen en interne verdeeldheid. Een van de grootste ketterijen in de hele geschiedenis woedde in de tijd van de heilige Athanasius en Constantijn: die van de Arianen die beweerden dat Onze Heer Jezus Christus slechts een menselijke natuur had: Hij was niet God, Hij was een groot mens, een buitengewoon mens.
Bedreven in laster
En deze ketterij betekende de volledige ontkenning van de katholieke religie. Onze Heer Jezus Christus reduceren tot een puur mens is de katholieke religie volledig ontkennen. De Arianen, die zeer machtig waren, verspreidden zich snel over het hele Romeinse Rijk, dat zich min of meer rond het Middellandse Zeebekken bevond, en – omdat ze bedreven waren in allerlei intriges en in het organiseren van allerlei laster – kregen ze invloed aan het keizerlijke hof en sleepten ze zo’n groot aantal gelovigen, inclusief priesters en bisschoppen, met zich mee dat de heilige Athanasius verklaarde dat op een mooie dag de hele wereld kreunde omdat ze zich bij ontwaken realiseerde dat ze Ariaans geworden was. Met andere woorden, van het ene moment op het andere verspreidde deze ketterij zich overal en het leek erop dat iedereen Ariaan was geworden.
De politieke strijd tegen de Arianen
In deze strijd tegen het Arianisme was de grote reus de heilige Athanasius. Hij was patriarch – dat wil zeggen, meer dan een aartsbisschop – van Alexandrië, dat een van de grote bisschoppelijke zetels van de oudheid was. Hij werd – ik weet niet meer zeker of het vier of zes keer was – gedwongen om de stad Alexandrië te ontvluchten vanwege de samenzweringen van de Arianen tegen hem. De Arianen kregen verschillende keizerlijke decreten om hem te verbannen naar dit of dat deel van het Romeinse Rijk, en van de verhalen gedurende deze vervolgingen en deze enorme strijd die hij voerde, zijn sommige niet zo bekend. We kennen het verhaal van zijn twist met de Arianen op leerstellig gebied, maar minder, om zo te zeggen, over de politieke episodes van zijn strijd met de Arianen. Maar het lijkt me dat in het leven van een heilige zelfs deze kleine episodes zeer stichtelijk zijn en dat het de moeite waard is om er een paar aan jullie te vertellen.
Zes jaar op bodem van put
Om je een idee te geven van hoe belangrijk verzet ten gunste van de orthodoxie tegen ketterij vaak is, hoef ik je alleen maar het volgende te vertellen: De heilige Athanasius bracht, om aan de ketters te ontsnappen, tijdens een van zijn gevechten zes jaar door op de bodem van een put, zonder zelfs maar het daglicht te zien. Ik weet niet of je beseft wat dat betekent… Toen de put werd verlaten, was er slechts één trouwe katholiek die hem gaf wat hij nodig had om te leven. De put voorzag hem tenminste van water… en de rest was voedsel dat hij gebruikte. Dus bleef hij daar lezen, nadenken, de Schepper prijzen, bidden, zodat God, in de hoogste hemel, zes jaar lang de perfecte lof ontving die een heilige hem stuurde vanaf de bodem van een put, altijd vertrouwend op de Voorzienigheid, altijd klaar om te vechten, altijd standvastig in zijn doel. Na zes jaar nam de vervolging af en waarschuwde zijn vriend hem van bovenaf de put. Hij vertrok en zette zijn strijd tegen het Arianisme voort.
In het graf van zijn vader
Bij een andere gelegenheid was de beproeving kleiner, maar nog steeds indrukwekkend. Hij moest vluchten door de woestijnen van Egypte en vond nergens anders een schuilplaats dan in het graf van zijn vader. En hij bracht daar vier maanden in door. Te hard voor menselijke gevoeligheden; niet voor de ziel van een grote heilige. Maar hoe dat ook zij… Van daaruit kwam hij weer naar buiten en slaagde erin om de strijd tegen het Arianisme voort te zetten, door middel van buitengewone preken die werden opgeschreven en waarvan kopieën van katholiek tot katholiek werden doorgegeven, over heel de lengte en breedte van het Romeinse Rijk.
Vechten tegen pseudo-concilie
Op een keer werd hij opgeroepen voor een groot concilie van Ariaanse bisschoppen in de stad Tyrus. Hij verklaarde dat hij niet zou komen, omdat het ketterse bisschoppen waren en hij hen daarom niet als ware katholieken erkende en geen gemeenschap met hen had. Hij ontving echter een decreet van keizer Constantijn dat hem verplichtte aanwezig te zijn om het met de ketters te bespreken. Toen veranderde de situatie: hij hoefde het concilie niet langer te accepteren als een legitieme vergadering, waaraan hij zou deelnemen, maar hij moest gaan vechten tegen het pseudo-concilie, een concilie van ketters.
Katholiek progressivisme
De heilige Athanasius ging en er waren een honderdtal bisschoppen, wat voor die tijd veel was. En met de gebruikelijke ernst en plechtigheid van die tijd ging hij, vergezeld van een priester die hem trouw was, de vergadering binnen van alle bisschoppen die, gehuld in hun gewaden, hem verwelkomden, en ze gaven hem geen plaats om te zitten of wat dan ook: hij stond daar maar gewoon. En hij merkte meteen dat – zoals ketters plegen te doen – ze niet over de leer wilden discussiëren, maar ze zeiden dan weer dit, dan weer dat en vervolgens belasterden ze hem hem en zeiden valsheden… Degenen onder jullie die bekend zijn met het ‘katholieke’ progressivisme weten dit heel goed: ze voeren geen eerlijke discussie! Het enige wat ze doen is dezelfde fouten herbevestigen en iedereen die iets anders beweert proberen te vernietigen. Daar komt het op neer.
Ketters als hoeders van de zeden
Hij realiseerde zich dat hij veroordeeld zou worden, en in zo’n sfeer van laster en haat dat er geen sprake van een regulier proces was. Het was puur een protest tegen hem. En het eerste dat tegen de heilige Athanasius werd gedaan, was iets buitengewoons: een vrouw met een slechte reputatie stond op in die sfeer en zei dat ze rijk was van het geld, dat ze van de heilige Athanasius had gekregen; dat ze getuige was geweest van zijn ontsnappingen, periodes waarin hij door onbekende plaatsen trok, en nog veel erger fraais, en dat ze daar bewijs van kon geven omdat ze getuige was…! Terwijl ze sprak, brulden de Ariaanse bisschoppen dat hij moest worden afgezet, veroordeeld, enz. In feite kan een ketter zich op geen enkele manier als hoeder van de goede zeden opwerpen, als het aankomt op het vervolgen van een orthodoxe katholiek.
Ketters barsten in lachen uit
De heilige Athanasius, met zijn buitengewone, subtiele intelligentie, zei niets. Hij bleef sereen en liet de mensen hun gang gaan. Hij fluisterde enkel iets in het oor van de priester die hem vergezelde. Toen deze priester in staat was om de woorden van de beruchte vrouw af te kappen, zei hij tegen haar, terwijl hij deed alsof hij de heilige Athanasius was: “Dus je beweert echt dat je me ontmoet hebt, en je beweert dat je me gezien hebt?”. De dwaze vrouw dacht dat hij de heilige Athanasius was, die ze nog nooit gezien had. Dus verklaarde ze: “Dat heb ik.” – “Zweer je dat?” – “Ik zweer het.” Je kunt zien met welke superieure intelligentie Athanasius de situatie besliste… Wat jij nu doet, gebeurde ook in de vergadering: de ketters zelf barstten in lachen uit, omdat de klucht zo duidelijk werd dat het niet langer mogelijk was om zich in te houden. En dus ontstond de neiging om de hele bijeenkomst maar te ontbinden, omdat de hele zaak op een farce was uitgelopen.
Hand van een dode
Toen begonnen enkele van de fanatiekere Arianen uit te roepen: “Nee , er is nóg een beschuldiging en die is heel ernstig.” Hun kwade trouw was zo groot dat ze terugkeerden om de tweede beschuldiging te horen. Toen ze zich realiseerden dat de eerste beschuldiging een grap was geweest, wat had het dan voor zin dat diezelfde mannen nog een beschuldiging zouden uiten? In deze omstandigheid werd de heilige Athanasius opnieuw buitengewoon gediend door de Voorzienigheid. Een ketterse bisschop stond op en nam de verdorde hand van een dode man uit een kist. En hij zei: “Hier is de hand van de bisschop – er was destijds een ondergeschikte ketterij, een soort verwantschap met die van de Arianen, genaamd de Meletianen (naar de ketter Meletus, red.)- hier is de hand van die Meletiaanse bisschop , gedood door Athanasius bij zo’n gelegenheid, wat een snode misdaad was! En om te bewijzen dat hij echt gedood werd, is hier de hand van deze eerbiedwaardige man van God die stierf in de woestijn. Dezelfde woestijn waar Athanasius was. Wie anders dan Athanasius kan deze moord gepleegd hebben?!”
Drie handen is een te veel
De heilige Athanasius luisterde ook hiernaar met alle mogelijke kalmte. Onder de menigte – iets dat alleen verklaard kan worden door goddelijke interventie – zat een man wiens gebogen hoofd met van die oosterse doeken was toegedekt. Athanasius ging naar de man toe en zei: “Is die en die bisschop dood? Weet je het zeker?” “Ja”. Hij trok de doek terug en zei: “Kijk naar hem…” Hij was het! Toen zei de heilige Athanasius gekscherend: “God heeft ieder van ons niet meer dan twee handen gegeven. Steek één hand op!” Dat deed hij. “Steek nu de andere op.” Hij stak hem op. Athanasius zei: “Wel, nu mag jij om uitleggen bij welk deel van je lichaam die andere hand past…” Dacht je dat dit de Arianen ontwapende? Nee, ze begonnen hem toe te schreeuwen: “Magiër! Je hebt een tovenaarsmisdaad begaan! Je kunt niet weten waarom deze man hier was op dit tijdstip, behalve door magie!”
Afschuw van liegen
Dit is de psychologie van de absolute ketter. Geconfronteerd met het meest verblindende, klinkende bewijs dat ze te kwader trouw zijn, verliezen ze de moed niet. Ze vinden nieuwe laster, dan weer andere laster, en zo gaat het maar door. Maar men raakte zo gedemoraliseerd dat het concilie stopte.
Een andere episode uit het leven van de heilige Athanasius. Als een echte heilige had hij een afschuw van liegen. Natuurlijk zou hij nooit liegen, zelfs niet als het om iets kleins ging. Op een gegeven moment liep hij in de woestijn en keizerlijke troepen kwamen hem zoeken. Iemand vroeg hem: “Weet je waar Athanasius is?” (ze hadden hem blijkbaar niet herkend). De heilige antwoordde: “Ja, dat weet ik. Hij kan nooit ver zijn”. De mensen gingen naar hem op zoek, terwijl hij er vandoor ging…
Zoetelijke beelden
Van de kant van een Kerkleraar, een groot theoloog, een held van grote strengheid, van grote diepgang van geest, verrijken deze eigenschappen zijn morele fysionomie, ze tonen de veelheid en rijkdom aan aspecten in de ziel van een ware heilige. Bovenal breken ze dat nogal stroperige idee af dat bepaalde beelden van de heilige aan de gelovigen geven. Ik heb het niet over moderne afzichtelijke beelden, maar over zogenaamde Sulpiciaanse beelden, die de heilige voorstellen met een zeer verzorgd gezicht, zonder baard, die ons aankijkt met de glimlach van iemand die er niets van begrepen heeft. Dit is in geen geval een Kerkleraar! Zeker niet een heilige Athanasius, die een van de grootste heiligen in de hele geschiedenis is, en die als enige een vechter tegen ketterij was zoals de Kerk die misschien niet voor of na hem heeft gehad.
Constantijn kiest voor Arius
Om je de dramatische kanten van zijn leven te laten leren kennen, noem ik slechts één episode, en daarmee sluit ik af. Constantijn de Grote – die de Kerk bevrijdde – was op een gegeven moment verstrikt in de intriges van de Arianen. In feite is het leven van keizer Constantijn na diens bekering enigszins omstreden. Op een gegeven moment koos hij resoluut de kant van Arius, riep de heilige Athanasius bij zich en verbande hem naar Gallië. Athanasius zei tegen hem: “Je verbiedt me terug te keren naar mijn patriarchale troon en je steunt de ketter. Je zult je hiervoor spoedig voor God moeten verantwoorden”. En hij ging in ballingschap.
Athanasius bij de paus
In Gallië werd hij met alle aandacht en hoffelijkheid ontvangen door Constantijn II, zoon van Constantijn de Grote. Hij bleef daar enige tijd en ging toen naar Rome om zich te verantwoorden voor de paus, die hem in alles gelijk gaf. Zo zijn heiligen: verbannen van de ene plaats nemen ze de gelegenheid te baat om wonderen te verrichten op andere plaatsen; niemand kan hun vermogen om te handelen tegenhouden. En deze biograaf die over zijn leven schreef, zegt dat hij ook in Rome hiervan profiteerde en in de Eeuwige Stad het monnikendom stichtte.
Dood van Arius
Toen kwam het nieuws dat Constantijn de Grote gestorven was. Kort daarna dat Arius ook de eeuwigheid was binnengegaan. Arius was door Constantijn op de patriarchale troon van Constantinopel gezet, waar hij dus een usurperende aartsbisschop was en niet de rechtmatige patriarch. Bij zijn inhuldiging organiseerde Arius de processie met de plechtigheid die gebruikelijk was bij de inhuldiging van een bisschop. Terwijl de processie voortschreed, voelde hij zich op een gegeven moment ziek worden en omdat hij zich in de buurt van openbare sanitaire voorzieningen bevond, stapte hij van het dier waarop hij reed af en ging het gebouw binnen, waar hij op de meest gruwelijke manier stierf: het schijnt dat zijn buik scheurde en zijn ingewanden op de grond terechtkwamen…
Terug in Alexandrië
Zo werd de heilige Athanasius meester van zijn bisdom. Maar kort daarna begonnen de vervolgingen opnieuw en hij leidde zijn leven, bijna tot het einde, van vervolging naar vervolging. De mensen van Alexandrië hielden erg veel van hem en over het algemeen waren het corrupte hogere kringen die hem vervolgden. Bij een van de gelegenheden toen hij terugkeerde naar die stad en weer de rechtmatige herder van het aartsbisdom werd, gaven de mensen van Alexandrië hem een geweldige ontvangst. En het was zo warm en buitengewoon dat het een spreekwoord werd in Alexandrië en in die delen van Egypte om de volgende uitdrukking te gebruiken als je wilde zeggen dat iemand heel goed ontvangen was: ‘hij werd ontvangen als de heilige Athanasius’. Met andere woorden, het was het hoogste niveau van populariteit, van respectvolle ontvangst, vol kinderlijke verering en tegelijkertijd vol enthousiasme! Dit zijn de meest interessante aantekeningen die ik passend vond jullie over de grote Sint-Athanasius te vertellen.
Deze tekst is overgenomen van pliniocorreadeoliveira.info en is ontleend aan een conference die prof. Plinio op 20 februari 1971 gegeven heeft.