De apostolische strategie van de zalige Pius IX

De afkondiging van het dogma van Maria’s Onbevlekte Ontvangenis door Pius IX.

Het pontificaat van paus Pius IX was een van de belangrijkste in de geschiedenis, niet alleen door de lengte ervan, maar ook doordat deze zaligverklaarde paus liefst twee geloofsdogma’s afkondigde: Maria Onbevlekte Ontvangenis (1854) en het leerstuk van de pauselijke onfeilbaarheid (1870). Pius IX is ook de paus die de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland herstelde (1853). Zijn sterfdag is zijn feestdag: 7 februari. In een artikel uit 1938 legde prof. Plinio zijn belang als volgt uit:

Opstand tegen het bovennatuurlijke

Voor degenen onder ons die vandaag de dag leven is het niet gemakkelijk om een idee te krijgen van de verwoesting die het rationalisme en modernisme hebben aangericht in de Europese en Amerikaanse samenleving in de 19e eeuw. De menselijke geest, diepgaand bewerkt door materialisten, door revolutionairen van alle schakeringen, voelde in zichzelf een brandende opstand tegen het bovennatuurlijke die ertoe leidde dat het alles afwees wat niet direct onder de werking en controle van de zintuigen kon vallen.

Rationalisme en modernisme

Juist daarom werden alle religies, en vooral de katholieke religie, waarin het bovennatuurlijke zichtbaar en authentiek is, door de publieke opinie in quarantaine geplaatst. En alle geesten probeerden zich zoveel mogelijk te bevrijden van het geloof in een orde van verschijnselen die niet strikt binnen de wetten van de natuur pasten. In feite was misschien wel negen tiende van de Europese opinie besmet met rationalisme en modernisme.

Infiltratie alom

Natuurlijk was deze besmetting niet overal even groot en diep. Zij was echter bij sommigen zichtbaarder, bij anderen minder, en had zich op zo’n manier genesteld dat men zelfs bij de meest eminente leken-katholieken de een of andere infiltratie van deze geweldige vormen van ketterij kon opmerken.

Extremen van irreligiositeit

Er waren vier hoofdstandpunten die de publieke opinie innam tegenover de grote religieuze crisis van die tijd: 1 – zij die, grondig aangetast door het rationalistische en modernistische virus, in de extremen van de irreligiositeit waren geworpen, d.w.z. radicaal atheïsme gevolgd door een militant en vaak bloeddorstig antiklerikalisme; 2 – degenen die, zonder de moed te hebben om te breken met welke religieuze overtuiging dan ook, expliciet buiten de kerk werden geplaatst, en alleen een spiritualisme of een vaag christendom toelieten, grotendeels aangepast aan modernistische en rationalistische principes;

Katholieken ‘ertussenin’

3 – zij die, zonder de moed te hebben om met de Kerk of de tijdgeest te breken, zichzelf katholiek verklaarden, maar het recht behielden om op een of ander punt leerstellingen te belijden die in strijd waren met die van de Kerk; 4 – zij die, zonder de moed te hebben te beweren dat zij van de Kerk verschilden, laat staan zich van haar af te scheiden, toch probeerden de katholieke leer op grillige wijze zo te interpreteren dat haar authentieke en traditionele inhoud op sommige punten werd veranderd en aangepast aan de dwalingen van de tijd.

Bijna geen ‘onbesmetten’

Om de waarheid te zeggen, degenen die volledig buiten deze classificatie vielen, degenen die volledig gebroken hadden met de geest van de eeuw en die onbesmet bleven door rationalisme of modernisme, waren met zo weinigen dat je ze op je vingers zou kunnen tellen, vooral in hoge intellectuele en sociale kringen.

Kerk op beslissend kruispunt

De Kerk zag er in die tijd uit als een immens bouwwerk dat in stukken uiteenviel. Van haar miljoenen kinderen behielden slechts weinigen hun authentieke geest. Bijna allemaal hadden ze alleen nog maar sprankjes geloof, zoals de horizon in de schemering, die sprankjes licht heeft, het laatste overblijfsel van een dag die ten einde loopt. En de volle nacht zou niet lang op zich laten wachten. Hoe zou de Heilige Kerk in dit licht moeten handelen? De meningen waren verdeeld en de kwestie was inderdaad een van de meest delicate.

Vrees voor immens verzet

Aan de ene kant zou een duidelijke en vastberaden reactie immens verzet oproepen en veel geesten die nog min of meer aan de katholieke Kerk gehecht waren, meeslepen in een expliciete en categorische ketterij. Maar aan de andere kant, als er geen formele en categorische dijk werd gelegd tegen de opkomende vloed van ketterij, was het onvermijdelijk dat de rampen vroeg of laat zulke proporties zouden aannemen dat de Kerk de droevigste en meest schrijnende dagen van haar bestaan zou beleven.

Verstrekkend gebaar van durf

Pius IX koos voor een daadkrachtig gebaar en besloot het Vaticaans Concilie bijeen te roepen om de pauselijke onfeilbaarheid en het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis te bestuderen en erover te beslissen. Het was een groot en verstrekkend gebaar van durf van de kant van de Kerk om de confrontatie met de tijdgeest aan te gaan in een uitdaging die waanzinnig leek. In feite was het in die tijd al roekeloos om over dogma’s te praten.

Enorm tumult onder katholieken

Nieuwe dogma’s definiëren was nog roekelozer. En om de Onbevlekte Ontvangenis en pauselijke onfeilbaarheid als dogma’s te definiëren, in een enorm rationalistisch en democratisch tijdperk, leek werkelijk krankzinnig. Juist daarom ontstond er een enorm tumult in katholieke kringen toen het besluit van de paus bekend werd. Er werd veel over gediscussieerd. En om objectief te zijn, moet gezegd worden dat de oppositie zo sterk was dat bijna alle Franse bisschoppen duidelijk tegen de definitie van deze twee geloofswaarheden waren.

Brede glimlach van toegeeflijkheid

Waarom was dit? Omdat ze het er niet mee eens waren? Nee, maar omdat ze dachten dat de misleide geest van de negentiende eeuw alleen terug in de plooi kon worden gebracht door een brede glimlach van toegeeflijkheid en tolerantie; dat het niet met stoutmoedige slagen maar met onveranderlijke mildheid is dat de bekering van de massa’s kan worden bereikt; dat het de meest openlijke dwaasheid zou zijn om te proberen de publieke geest te trotseren. Sterker nog, met zo’n stoutmoedige houding zou iedereen boos worden en zijn dwaling bevestigen. Het zou nodig zijn om een compromis te sluiten en hen voor zich te winnen door overreding en zachtmoedigheid. Alleen deze tactiek zou uitvoerbaar zijn.

Probleem van strategie

Op het Vaticaans Concilie kwam de Heilige Kerk bijeen via haar bisschoppen, verlicht door de Heilige Geest, en naast de leerstellige kwestie werd dit grote probleem van strategie besproken. Het was misschien wel de eerste keer sinds het Concilie van Trente dat dit strategische probleem zo krachtig aan het episcopaat werd voorgelegd.

Drie vragen voor het Concilie

De feiten leken alle reden te geven aan de bisschoppen die van mening verschilden met de paus. Er ontstond een enorm tumult in Europa. Apostasieën vermenigvuldigden zich. De discussies in het Concilie waren lang en hartstochtelijk. Uiteindelijk werd, naast de leerstellige kwestie, het volgende probleem besproken: 1 – zal een gebaar van kracht dat erop gericht is om de massa’s voor dwaling te behoeden er werkelijk in slagen om de elementen die niet besmet zijn immuun te maken? 2 – zal een dergelijk gebaar niet tot gevolg hebben dat de twijfelende geesten verergeren en tot ketterij leiden? 3 – vooral, zal het niet tot gevolg hebben dat mensen die misschien, door overreding, tot de Waarheid kunnen worden gebracht, zich in de dwaling verschansen?

Ergernis van het ongeloof

Het Concilie antwoordde “ja” op de eerste vraag. Op de andere twee “nee”. Dit was de betekenis van de plechtige afkondiging van deze twee grote dogma’s. Blijkbaar had het Concilie zich vergist. De ergernis van het ongeloof hield aan. De aartsbisschop van Parijs werd midden in de kathedraal vermoord door een man die woedend was over het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis. Rivieren en rivieren van inkt werden besteed om te bewijzen dat het Concilie retrograde en obscurantistisch was. Rui Barbosa schreef zijn beroemde ‘De Paus en het Concilie’. De opstand tegen de Kerk was openlijk en uitgesproken…

Wereld begon respect te krijgen

De door het Concilie verwachte resultaten lieten echter niet lang op zich wachten. Ten eerste gaven alle militante katholieken hun onvoorwaardelijke steun. Onder het volk werden de waarheden die door de Kerk waren gedefinieerd aanvaard dankzij de kracht waarmee de Kerk ze had verkondigd. Zelfs in intellectuele kringen wekte de kracht waarmee de paus optrad algemeen respect en de hele wereld begon respect en belangstelling te krijgen voor een Kerk die zo vitaal was.

Niemand kan belang ontkennen

Rationalisme en modernisme namen geleidelijk af. En vandaag heeft de Kerk met haar krachtig gezag de draak verpletterd die haar in de negentiende eeuw dreigde te verslinden. Natuurlijk kan niemand het belang van deze historische gebeurtenis ontkennen. Degenen die krachtige demonstraties van het geloof veroordelen en elk gebaar van energie en strijdlust van de kinderen van het Licht tegen de kinderen van de Duisternis als onvoorzichtig en contraproductief beoordelen, hebben het mis.

De prachtige geloofsdaad van Pius IX

Er is de formidabele en definitieve triomf van Pius IX om het te bewijzen. Aan wat hierboven is gezegd, hebben we slechts één voorbehoud toe te voegen. Hoewel het modernisme en rationalisme in hun scherpe vorm geconfronteerd en verpletterd zijn, verbergen ze zich nog steeds in de vorm van duizend verschillende dwalingen en moeten ze nog steeds krachtig bestreden worden. Om deze en andere dwalingen uit te roeien heeft Pius XI de Katholieke Actie opgericht. En het is aan ons om het met al onze kracht te steunen en te eren, zodat het vandaag kan bereiken wat de prachtige geloofsdaad van paus Pius IX in de negentiende eeuw bereikte.

Dit artikel is overgenomen van pliniocorreadeoliveira.info en verscheen eerder in druk in het tijdschrift Legionário van 11 december 1938.